Philip G. Zimbardo ve meslektaşları 1971 yılında, Sosyal Psikoloji alanında görevli olduğu Stanford Üniversitesi’nde mahkum ve gardiyan rollerinin öğrenciler üzerindeki etkisini inceleyen bir deney yaptılar. Zimbardo ve meslektaşlarının bu deneydeki amaçları, hapishanelerdeki mahkumlar ve gardiyanlar arasındaki yaşanan şiddetin gardiyanların kişiliklerinden mi yoksa hapishane ortamıyla mı ilgili olduğunu bulmaktı. Katılımcılar üniversitenin lisans öğrencilerine ilan dağıtılarak 15 dolar ücret karşılığında oluşturulmuştur. Katılımcılar deneye katılmadan önce, kişilik testleri ve klinik görüşmeleri yapılarak ‘normal’ olduğu varsayılarak deneye katılmışlardır. Seçilen katılımcılar mahkum ve gardiyan rolleri yazı-tura yapılarak belirlenmiştir. Stanford deneyde müdür rolünde olmuştur. Deney üniversitenin bodrum katında yapay bir hapishane ortamı oluşturularak yapılmıştır. Deney süresi boyunca denekler 7/24 hapishane ortamında tutulmuşlardır. Deneklere hapishane üniformaları verilmiş ve rutin yasal işlemlere benzer işlemler uygulanmıştır. Normal bir hapishane düzeninin benzeri uygulanmıştır. Gardiyanlar belirli kısıtlamalar dışında hapishane düzenini sağlamak için serbest bırakılmışlardır.
Deney başlarında yapay bir oyunculuk sergilenirken ilerleyen günlerde ortam gittikçe ciddileşmiştir. Mahkumlarla gardiyanlar arasında kutuplaşmalar oluşmuş. İki grupta gerçek hayattaki rollerle benzer davranmaya başlamış. Bireyler birbirlerine hem fiziksel hem de psikolojik zarar vermeye başlamışlardır. Mahkumların ruh hallerinde değişmeler yaşanmış. 36 saatten daha az bir sürede, depresyon, stres, endişe, öfke ağlama krizleri gibi psikolojik sorunlar ortaya çıkmaya başlamış. Gardiyanlar ise daha fazla ciddileşerek yetkilerini kötüye kullanmaya başlamışlardır. Deneyde gardiyanlara darp etme kesinlikle izin verilmeyen bir davranış olduğundan mahkumlara karşı fiziksel olarak zorlayıcı muamelelerde bulunmuşlardır.
Deney boyunca 5 mahkumda ortaya çıkan depresyon, ağlama, öfke, anksiyete psikosomatik cilt döküntüsü gibi ciddi psikolojik belirtiler sonucunda salınmışlardır. İki grupta da ortaya çıkan patolojik davranışlar, bu sahte hapishane deneyinin sosyal gücünü göstermektedir. Deneyin normal süresi 2 hafta iken katılımcılarda ortaya çıkan belirtilerden ötürü deney 6 gün sonra durdurulmuştur. Deneyin erken bitmesine mahkumlar sevinirken gardiyanlar hoşnutsuz olmuştur.
Stanford Hapishane Deneyi olarak bilinen bu deney, sosyal psikoloji alanında önemli bir yeri olmuştur. Bu deneyde, kötü ve olumsuz davranışların normal insanlara da uygulandığında aynı sonuçların ortaya çıkabileceğini ayrıca şiddet ve agresif tutumları bir kişi ya da grubunda benimseyebileceğini göstermiştir.
Deney sonrasında öğrencilerle yapılan görüşmelerde davranışlarının nedenleri sorulduğunda açıklayamamış ve normal hayatta böyle davranışlar sergilemediklerini bildirmişlerdir.
Deneyin en büyük sorunu etik açıdan uygun olmaması yönünde olmuştur. Katılımcıların ruh sağlığı yeterince korunmadığı ve zarar verici davranışlara izin verilmesiyle ilgili eleştirilmiştir.
Stanford Hapishane Deneyinin sonuçları, katılımcıların davranışlarının şekillenmesinde durumsal faktörler ve güç dinamiklerinin etkileri görülmektedir. Gardiyanlara sosyal olarak atfedilen özellikler olan istismarcı ve otoriter roller, mahkumlara ise sosyal olarak atfedilen özelliklerden itaatkar ve duygusal açıdan sıkıntılı olma rollerine uyum sağladıkları görülmüştür. Bu durumda sıradan bireylerin bile kendilerine verilen rolleri hızlı bir şekilde içselleştirdiğini göstermiştir. Bu deneyde katılımcılardan güç ve otoriteyi elinde bulunduran gardiyanlar, bu gücü kullanmış ve mahkumlarda bu otoriteyi ve gücü sorgulamıştır. Yani deneyden çıkarılacak sonuç güç ve otoriteyi elinde bulundurmanın sonuçlarını göstermekte olup insanlar toplum içinde sahip oldukları rolleri benimseyip uyum sağlayabileceklerini ve o rolün etkisiyle davranışlarını içgüdüsel olarak şekillendiğini ortaya koymaktadır. Özellikle de roller gardiyanlarınki kadar kalıplaşmışsa.
Kaynakça
Arslan., F.,S. (2023) Kötülüğün Sıradanlaşması. İstanbul Kent Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. Cilt: 4 Sayı: 2 e-ISSN 2717-9737
Simply Psychology. ‘Stanford Prison Experiment: Zimbardo’s Famous Study.’ 17 Kasım 2023. https://www.simplypsychology.org/zimbardo.html
Şahin., C. (2017) Kişisel Güç Algısının Zorbalık ve Gücün Kötüye Kullanımına Etkileri: Stanford Hapishane Deneyi ve Miligram İtaat Deneyi Işığında Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, T.C. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.