SAĞLIK PSİKOLOJİSİNDE PLASEBO VE NOSEBO ETKİLERİ

Plasebo Etkisi Nedir?

Plasebo etkisi, bir kişinin farmakolojik etkisi olmayan hayali bir ilacın etkili olduğuna ve kendisini iyileştireceğine inanmasıdır. Özetle plasebo etkisi bir kişinin tedavi aldığını düşünmesiyle iyileşirken aslında almamış olmasını açıklayan medikal ve psikolojik bir terimdir.

Bir olgu olarak kökenleri 18. Yüzyıla kadar uzansa da Henry K. Beecher’ın 1955 tarihli ‘’The Powerful Placebo’’ makalesi onu modern bir olgu olarak ortaya koymuştur.

Gerçek bir tedavi etkisi olmayan plasebo etkisi, hastanın bir ilacın onu tamamen iyileştireceğine olan inancından güç alır. Bu durum hayatta insanın inancının önemini gösterir.

Bu etkiler sadece inanç ile sınırlı değildir ve aynı zamanda beynimizin kimyasını da etkiler. Plasebo etkisinin gerçekten var olup olmadığıyla ilgili olan soruya olumlu bir cevap verebilmek adına fizyolojik değişimler de kullanılabilir.

Plasebo Etkisinin Beynimizdeki Etkileri

Bilimsel araştırma kullanarak plasebonun insan beyni üzerindeki etkisini göstermek için depresyondan muzdarip insanlarla yapılan bir çalışmayı düşünün. Çalışma sonucunda araştırmacılar bazı insanların plasebo etkisini deneyimlediğini ve bu deneyimin beyin aktivitelerini de etkilediğini keşfettiler.

Çalışmada plasebo grubunda gerçek ilacı almayan kişilerin duygu ve stres düzenlemesiyle ilgili beyin bölgelerinde artan aktiviteye sahip olduğu bulundu. Tedavi görmeyen üyelerin beyin kimyaları iyiye doğru değişti ve bu noktadan sonra daha da iyi olacaklarına inandılar.

Bu etki sadece günü iyileştirmekle kalmadı, aynı zamanda katılımcıların gelecekteki gerçek ilaç tedavilerinden alacakları faydayı da artırdı. Çalışmanın sonunda ilgili beyin bölgelerinde artan aktiviteye sahip kişilerin kullanılan antidepresanlara daha iyi yanıt verildiği keşfedildi.  

Plasebo Etkisi Bir Gerçek Mi Yoksa Aklımızın Bize Bir Oyunu mu?

Her ne kadar şaşırtıcı da olsa plasebo etkisi bilimsel olarak kanıtlanmış bir olgudur. Çok çeşitli sağlık koşulları üzerine yapılan çalışmalarda defalarca kez gösterilmiştir.

Gerçek bir tedavi içermemesine rağmen plasebolar hem fiziksel hem de psikolojik etkiye sahiptir ve bu etkiler gerçek sonuçlar içerir. Beyin aktivitelerindeki değişimin yanı sıra, plasebo gruplarındaki katılımcılar psikolojik deneylerde aşağıdaki fizyolojik değişimleri deneyimlemişlerdir:

·       Kalp atış hızı

·       Kan basıncı

·       Anksiyete seviyesi

·       Acı algısı

·       Fiziksel yorgunluk

Plasebo etkisinin kişisel ağrı, ruh hali veya tavır raporlarıyla sınırlı olmadığını öğrenmek şaşırtıcı gelebilir. Örneğin astım hastaları üzerinde yapılan bir çalışmada plasebo ilacı alan hastaların bronşlarının daha az daraldığı tespit edilmiştir.

Yukarıda bahsedilen tüm etkiler, zihinsel sağlık ve esenlikteki rolüne işaret etmektedir. Son olarak çalışmalar, plaseboların aşağıdaki durumlarda da etkili olduğunu göstermiştir.

·       Mide bulantısı

·       Hız

·       Güç

·       Esneklik

·       Odaklanma

·       Fobi

Plasebo Etkisi Ne Değildir?

Plasebo etkisi bir hile veya kendini aldatma durumu değildir. Plasebo etkisi, olumlu düşünmekten daha fazlasıdır. Bir tedavinin işe yarayacağına inanmaktır.

İyileşmeyi umut etmek bazı durumlarda en iyi ilaç da olsa plasebo gerçek bir tedavi değildir. Plasebolar hastalıkları iyileştiremezler, yalnızca belirtileri hafifletip kendinizi iyi hissettirirler.

Plasebo Etkisi Nasıl Gerçekleşir?

Endorfin ve dopamin gibi iyi hissettiren kimyasallarda bir artışın yanı sıra ruh hali, duygusal tepkiler ve öz farkındalıkla ilişkili beyin bölgelerindeki aktivitede artışı içeren karmaşık bir nörobiyolojik reaksiyon iş başındadır. Tüm bunlar iyileştirici olma potansiyeline sahiptir.

Ayrıca konuyla ilgili araştırmalar yapan Profesör Ted Kaptchuk, plasebo etkisinin beynimizin daha iyi hissetmek için neye ihtiyaç duyduğunu bedenimize iletme yolu olduğuna inanmaktadır.

Bununla birlikte plasebo etkisinin zihin ve beden arasındaki inanılmaz bağlantıyı temsil ettiği bağlamı tanımlayarak bu etkinin nasıl işlediğini daha iyi anlayabiliriz.

Klasik koşullanma olarak bilinen öğrenme biçimi ile başlayalım. Bu durum, bir şeyi belli bir yanıt ile ilişkilendirdiğimizde ortaya çıkar. Öğrenilen ilişkilendirmeler davranışları etkileyeceğinden, plasebo etkisine de katkıda bulunabilirler. Örneğin belli bir yiyeceği yediğiniz zaman hasta oluyorsanız, o yiyeceği hasta olmakla ilişkilendirmeye başlayabilirsiniz ve bunun bir sonucu olarak o yiyecekten kaçınırsınız.

Buna benzer olarak, gerçeğine benzeyen bir plasebo ilaç aldığınızda, zaman içerisinde baş ağrınız için aldığınız o ilacın ağrınızı azalttığını gözlemlediğiniz için yine ağrınızda azalma gözlemleyebilirsiniz.

Psikoterapide Plasebo Etkisi

Psikoterapistlerin alet çantası geniş bir ampirik bilgi koleksiyonu içerir ve bu profesyonel sürecin işleyişi uzun süreli bilimsel çalışmaların sonuçlarına göre şekillenir.

Bununla birlikte, alanın ustalarının çalışmaları ve deneyimleri, hangi teknik ve yöntemlerin hangi sorunlar için en iyi sonucu verdiğini ortaya koymuştur. Bunula birlikte, en son yapılan titiz ve uzun vadeli çalışmalar, terapist-danışan ilişkisinin kalitesinin psikoterapide birincil iyileştirici faktör olduğunu göstermektedir.

Bir bireyin psikoterapiye bakış açısı, süreçten beklentisi ve iyileşmeye olan inancı; terapiste duyulan güvenin ve onunla kurulan ilişkinin nasıl algılandığının yanı sıra bunların kişi üzerindeki etkilerinden de etkilenebilir. Bunun sonucunda, plasebo etkisi kısmen de olsa psikoterapinin etkinliğinde rol oynuyor gibi görünmektedir.

Burada bahsettiğimiz profesyonel bir bağlamda kurulmuş olan ve ‘’iyileştirici ittifak’’ olarak bahsedilen terapist-danışan ilişkisinin günlük sosyal ilişkilerden oldukça farklı olduklarını vurgulamak önemlidir.

Psikoterapideki rolü dışında plasebo etkisinin aynı zamanda Parkinson veya kronik ağrı gibi çeşitli hastalıkların iyileşme süreçlerinin önemli bir kısmı olduğu da söylenebilir. Tedaviye veya iyileşmeye olan inanç birçok hasta için sürecin etkinliğini artırabilir.

Sizce de bakış açımızın, beklentilerimizin, inançlarımızın ve umutlarımızın etkilediği kısımlar ve bunların ürettiği sonuçlar büyüleyici değil mi?

Kendi Plasebo Etkinizi Yaratın!

Plasebo etkisi, ruh halini iyileştirmede, enerjiyi artırmada ve iyi alışkanlıklar edinmede önemli bir rol oynar. Peki günlük hayatta plasebo etkisini tek başınıza kullanmak mümkün müdür? Bir çeşit sihir olmadığı için elbette kullanabilirsiniz!

Olumsuz duyguları tanımak ve yönetebilmek önemlidir fakat buna rağmen yine de olumsuza odaklanabiliriz. Bu durumda odağınızı kasıtlı olarak olumluya kaydırarak sizin için en uygun olanını bulmanıza yardımcı olabiliriz.

Başka bir yaklaşım olarak da kendinizi bilinçaltı çağrışımlarına göre şekillendirebilmek için klasik koşullanmayı kullanabilirsiniz. Örneğin, uykuya dalmakta sorun yaşıyorsanız yatağa yatmadan önce havaya rahatlatıcı bir koku sıkabilir ve uykunuz gelene kadar tekrarlayabilirsiniz.

Plasebo ne kadar detaylı olursa etkisi de o kadar güçlü olur. Bu yüzden en etkili sonuçlar için uyguladığınız adımları ayrıntılandırın. Önceki örneğe rahatlatıcı müzik eklemek veya özel bir yastık eklemek uykuya dalmanızı hızlandırabilir.

Plasebonun Karanlık Tarafı: Nosebo Etkisi

Nosebo etkisi, kişinin bir tedavi hakkındaki olumsuz düşüncelerinin kendi kendini gerçekleştirmesi durumunu tanımlar. Gerçek ilacın yerine verilen tamamen etkisiz bir plasebo ilacın yan etkilerinin görülmesi nosebo etkisinin bir örneğidir. Bu klasikleşmiş örneğin dışında günlük hayatta da örnekler bulunabilir.

Nosebo etkisinin bir kişinin tedavi görmediği halde tedavi gördüğüne inandığında yaşadığı komplikasyonlardan ve yan etkilerden sorumlu olduğundan daha önce bahsetmiştik. Bunun sonucu olarak nosebo etkisi plasebo etkisinin tam tersidir. Bir örnek verecek olursak, barista olduğumuzu varsayalım. Mide rahatsızlığına neden olduğu için laktoz içeren sütten kaçınan bir müşterimiz var. Müşterinin kahve siparişini laktozsuz süt ile hazırladığımızı varsayalım. Siparişin teslim zamanı geldiğinde ise ‘’normal sütlü siparişiniz hazır’’ diyoruz. Müşterimiz de kibarlıktan siparişi geri vermiyor. Eğer müşterimizin karnı ağrımaya başladıysa işte buna nosebo etkisi diyebiliriz.

Nosebo Etkisinin İşaretleri

Yan etkiler kişiden kişiye değişebilir, ilacın farmakolojik aktivitesine bağlanamaz ve doza bağlı değildir

Nosebo etkisi belirtileri genellikle aşağıdakileri içerir:

·       Uyuşukluk

·       Mide bulantısı

·       Baş dönmesi

·       Konsantrasyon güçlüğü

·       Baş ağrısı

·       Uykusuzluk

·       Yorgunluk

·       Kaşıntı

·       Şişkinlik

·       Mide ağrıları

·       İştah kaybı

Olumsuz Yan Etkilerin Kötüleşmesi

Bir tedavinin yan etkilerini deneyimleyebilme ihtimalimizi duymak bu etkilerin daha da güçlenmesine yol açabilir. Örneğin bir çalışmada bazı katılımcılara esneme testinin ağrıya yol açacağı söylenirken diğerlerine söylenmemiştir. Testten sonra ağrı hissedebilecekleri söylenen katılımcıların diğerlerine kıyasla çok daha yüksek seviyede ağrıya maruz kaldıkları tespit edilmiştir.

Bundan dolayı araştırmacılar, doktorları ve terapistleri bilişsel süreçlerin ve beklentilerin ağrı deneyimi üzerindeki güçlü etkisini göz önünde bulundurmaları gerektiği konusunda uyarıyor. Tedavinin ağrıya neden olacağından korkan kişiler tedaviden kaçınabilir.

Nosebo etkisi insanların tedaviden sonraki hisleri üzerinde ciddi etkilere sahip olabilir, bundan dolayı sağlık uzmanları tedavi seçeneklerini sunarken dikkatli olmalıdırlar. Bu olgu aynı zamanda olumsuz düşünmenin sağlığınızın ve esenliğinizin üzerindeki etkisi için de önemli bir örnek. Tedavi olurken veya ilaç kullanırken olası olumsuz yan etkiler hakkında endişelenmek yerine olumlu sonuçlara odaklanmak daha yararlı olabilir.

Sonuç

Özetlemek gerekirse, plasebolar onaylanmış müdahalelerin yerini tutmasa da zihinlerimizin muazzam potansiyelinin önemli bir göstergesidir ve plasebo etkisinin günlük hayatımızın birçok alanında yararlı bir yeri olduğu kabul edilebilir.

Mutlu olmak için alışveriş, kozmetik, çeşitli takviyeler gibi dış etkenlere muhtaç hissetsek de plasebolar zaman zaman mutluluk, motivasyon ve esenlik için içimizdeki gücün ne kadar kuvvetli olduğunu hatırlatır nitelikte.

Referanslar

Cherry., K. (2023). The Nocebo Effect: What to Know About the Placebo's Counterpart. https://www.verywellmind.com/nocebo-effect-4796628

Faasse, K. Nocebo Effects in Health Psychology. https://aps.onlinelibrary.wiley.com/doi/am-pdf/10.1111/ap.12392

İşler, A., (2023). What is the Placebo Effect? Is It Possible to Heal By Believing?. https://www.hiwellapp.com/en/blog/placebo-effect